Hầu như ngày nào chúng ta cũng được đọc, nghe về lối sống "thuận tự nhiên", các bài thuốc "từ tự nhiên" hay "cổ truyền" (chủ yếu là thảo dược tự nhiên), hay "năng lượng vũ trụ" (năng lượng tự nhiên) được quảng cáo chữa trị đủ loại bệnh tật.

Nhiều sách báo hay trang web khi nói về những vấn đề này dường như không đưa ra được bằng chứng khoa học nào ngoài việc dùng tràn lan từ "tự nhiên" hay những câu chữ đầy hơi hướng cổ truyền nhưng không minh bạch.

Ví dụ: "3 đến 5 giờ sáng là giờ dần, đây là giờ của phổi…"; "7 đến 9 giờ sáng là giờ thìn, đây là giờ của dạ dày…"; "tại sao người ta hay chết lúc 3 giờ sáng: hãy cứu gan …".

Một cuốn sách về "minh triết" ẩm thực viết:"Người nào chuyên ăn  lâu dài, khi ra nắng sẽ bị lóa mắt không chịu được. Còn động vật ăn huyết nhục thì lại quá dương nên kỵ lửa.

Chỉ có sinh vật nào ăn hạt là loại thức ăn không quá dương cũng chẳng quá âm sẽ không sợ và không kỵ lửa …". Rồi các sách về chữa trị bằng năng lượng ("energy healing") cũng khá phổ biến [1]…

Ngược lại, những gì bị chụp cái mũ "phản tự nhiên" đều bị coi là những thứ gây hại, như một quyển sách đang khá phổ biến cho rằng người lớn uống sữa là không tốt vì phản tự nhiên [2].

Trong một dịp giới thiệu công việc nghiên cứu cây thuốc với công chúng ở nước Anh, người viết bài này cũng bị chất vấn "Tại sao lại phân lập các hoạt chất khỏi cây?

Y học cổ truyền dùng cả cây thuốc bao đời, nay tách dược chất này khỏi các chất khác trong cây là phản tự nhiên, là có hại!"

Có lẽ logic này đang được khá nhiều người ở Việt Nam tin tưởng: Tự nhiên đương nhiên lành, thảo dược ở dạng tự nhiên nếu không chữa được bệnh thì cũng không có tác dụng phụ; còn ngược lại (phân lập hay dùng theo cách "phi tự nhiên") là độc hại.

Niềm tin này không chính xác.

Cây thuốc phiện vừa có chất giảm đau, vừa có chất gây nghiện

Thực tế, không phải cái gì có sẵn trong tự nhiên đều là thuốc lành [3]. Còn kiến thức cổ truyền (ngay cả khi vận dụng bài bản) dựa vào hiểu biết xưa, không phải cái nào cũng còn giá trị.

Một vài ví dụ: Trong tự nhiên có cây thuốc phiện (Papaver somniferum) vừa có chất morphine giảm đau, vừa có chất codeine chữa ho nhưng chúng đều gây nghiện.

Nhiều loại thảo dược đúng là có khả năng chữa ung thư như cây thông đỏ Lâm Đồng (Taxus wallichiana) có chất paclitaxel (tên thương phẩm là Taxol) hay cây dừa cạn (Catharanthus roseus) có chất vinblastine, nhưng chúng cũng có tác dụng phụ độc hại như bất kỳ loại thuốc chữa ung thư nào.

Những nghiên cứu gần đây cho thấy các bài thuốc thảo dược ở Trung Quốc dùng một số loài thuộc họ mộc hương nam (Aristolochiaceae) có chứa chất acid aristolochic gây suy thận, thậm chí ung thư gan [4].

Các ví dụ trên có thể bị xem là cực đoan. Nhưng thực tế là thuốc gì cũng ít nhiều có tác dụng phụ, kể cả thuốc thảo dược tự nhiên.

Ta chỉ nên dùng thuốc khi lợi nhiều hơn hại. Khi dùng "thuốc Tây", ta thường săm soi kỹ thành phần, dược tính, tác dụng phụ. Vậy vì sao khi đến với các liệu pháp "tự nhiên", ta lại bỏ qua tiêu chuẩn nghiêm ngặt này?

Những thầy thuốc nghiêm túc ngày xưa cũng biết mỗi cây chứa nhiều chất khác nhau, họ chỉ thiếu phương tiện kiểm nghiệm chính xác. Khoa học hiện đại phải phân lập để xác định chính xác chất nào có hoạt tính riêng lẻ và phối hợp ra sao ở điều kiện gì.

Không chỉ có mổ xẻ, khoa học cũng có những ngành nghiên cứu cả cây, cả hệ sinh thái xung quanh cái cây đó để xác định dược liệu trong điều kiện nào thì có dược chất bao nhiêu. Những việc làm như vậy là bổ trợ, tinh chỉnh, phát triển chứ không phải bác bỏ y học cổ truyền hay thảo dược tự nhiên.

Sữa bò cũng vậy, có cả lợi và hại chứ ta không thể chỉ phủ nhận bằng lý lẽ "phản tự nhiên". Sinh hoạt điều độ như một ý trong bài báo "giờ dần – giờ phổi" kia cũng không phải là dở. Nhưng tốt hay xấu, tác dụng ở mức tổng thể hay biệt lập cần có bằng chứng khoa học thay vì đơn thuần viện dẫn "tự nhiên" hay "cổ truyền".

"Uống sữa bò là phản tự nhiên"?

Các sách báo "cổ truyền", "tự nhiên" mà thiếu khoa học nêu trên toàn của các tiến sĩ hay thầy thuốc. Nhưng sự thật là: chỉ danh xưng hay trình độ học vấn của tác giả thôi thì không phải là đảm bảo chắc chắn cho nội dung khoa học.

Nhận định uống sữa là phản tự nhiên trong quyển sách trên [2] là của bác sĩ nội soi hàng đầu thế giới Shin’ya Hiromi. Tuy nhiên, có 2 điểm cần lưu ý: sách này không viết về nội soi mà về dinh dưỡng; và tuyên bố của bác sĩ Shin’ya về sữa không thấy kèm trích dẫn nghiên cứu khoa học cụ thể đã công bố cụ thể.

Danh tiếng của bác sĩ Shin’ya lẫn các vị kia chắc chưa bằng tiến sĩ người Mỹ Kary Mullis, người đạt giải Nobel hoá học năm 1993 cho phương pháp sao chép vật liệu di truyền (DNA/RNA) (Nobel chắc là thừa nhận danh giá nhất cho người làm khoa học) [5].

Ông Mullis còn nổi (tai) tiếng vì cho rằng: AIDS không phải do HIV, còn trái đất không phải đang ấm lên [6]. Trái với công trình được giải Nobel, tuyên bố về HIV/AIDS và biến đổi khí hậu của Mullis đi ngược lại các chứng cứ và logic khoa học đã được chấp nhận rộng rãi.

Hay xa hơn trong quá khứ, các triết Hy Lạp cổ đại từ Thales đến Platon đều có những ý tưởng lớn về giới tự nhiên. Nhưng khoa học hiện đại không chấp nhận những ý tưởng này, không phải vì máy móc hiện đại đã chứng minh logic khoa học hay thí nghiệm của các triết gia cổ đại có sai sót, mà vì các vị này không có logic khoa học hay thí nghiệm gì [7].

Đáng ngại là không phải ai cũng đủ thời gian, công sức để thẩm định nội dung các loại sách báo nên đành đánh đồng danh tiếng của tác giả với độ tin cậy.

Khi nào thì "theo tự nhiên" là đúng?

Vậy theo "tự nhiên", "cổ truyền" là đúng hay sai? Câu trả lời là: tùy trường hợp.

Tự nhiên có nhiều thứ độc hại nguy hiểm, nhưng cũng có quá nhiều thứ tốt đẹp. Tương tự, thuốc cổ truyền có thứ kém chính xác, cũng có thứ có ích. Cách để phân biệt chính là nghiên cứu và thẩm định một cách khoa học (không chỉ với "tự nhiên" hay "cổ truyền", mà bất kỳ phương thuốc hay cách điều trị nào) [4].

Người viết bài này trong lần dự một hội thảo về tính đa dạng các cây thuốc ở Kenya năm 2017 có được nghe bà Lydia Matoke, Chủ tịch Hiệp hội thầy thuốc cổ truyền quốc gia, nói về công dụng các bài thuốc dân gian ở nước này.

Bà Matoke kêu gọi các nhà khoa học ở Kenya và thế giới đến cùng nghiên cứu xem bài thuốc nào có tác dụng trong điều kiện ra sao, nhờ hoạt chất gì. Lý do thành lập các viện trường y học dân tộc ở Châu Á chắc cũng tương tự.

Câu chuyện tích cực điển hình là thanh hao tố (artemisinin) chữa sốt rét, đem lại Nobel sinh y năm 2015 cho bà Đồ U U [Tu You-You | 屠呦呦].

Trong thập niên 1970, bà Đồ lục lọi y văn mấy ngàn năm của Trung Quốc và tìm ra nhiều bài thuốc chữa nghe có vẻ chữa được sốt rét.

Bằng hóa học và thử nghiệm lâm sàng, bà cùng đồng nghiệp xác định nước chiết thanh hao hoa vàng [Artemisia annua] ghi trong quyển "Cát Tiên Ông thời hậu bị cấp phương" [葛仙翁時後備急方] mới đúng là có tác dụng, và chứng minh hoạt chất chính là artemisinin [9].