Câu hỏi rất thú vị của chị làm tôi cũng… nóng lòng đi tìm xem bản sắc Việt Nam là cái gì mà ta luôn kêu gọi gìn giữ.

Một nhóm người châu Á đang dùng thức uống tại Anh

Trước đây, người ta đã nói rất nhiều đến khái niệm “bản sắc văn hóa Việt Nam” như là tổng thể các đặc trưng văn hóa Việt Nam, tức là các di sản văn hóa như phong tục, trang phục, ẩm thực, chữ viết, lễ hội truyền thống, nghệ thuật dân gian v.v. được người Việt truyền từ đời này qua đời khác.

Bản sắc con người Việt Nam là một khái niệm hơi khác, tuy có mối quan hệ mật thiết, khó tách rời với khái niệm bản sắc văn hóa Việt Nam. Bản sắc người Việt liên quan nhiều hơn đến các tính cách, các giá trị hiện diện thường xuyên nhất ở người Việt.

Tất nhiên, bản sắc con người Việt Nam cũng không phải là chủ đề mới mẻ gì. Tuy nhiên, đây là một khái niệm khá mông lung mà người ta khó có thể chỉ rõ giới hạn rõ ràng của nó. Các học giả thường cho rằng bản sắc của người Việt là lòng yêu nước, sự đề cao các giá trị gia đình, sự đoàn kết “lá lành đùm lá rách”, cần cù chịu thương chịu khó v.v.

Nếu như bản sắc văn hóa Việt dường như rõ ràng và có tính trường tồn hơn, thì bản sắc con người Việt Nam lại có vẻ như dễ biến đổi theo thời gian hơn. Nói tóm lại, bản sắc Việt Nam bao trùm bản sắc văn hóa và bản sắc con người Việt Nam.

Trong chuyện phiếm về đặc trưng (stereotype) các dân tộc trên thế giới, người ta hay nói người Pháp “ga lăng, lịch sự”, người Anh có “khiếu hài hước”, người Mỹ có “sự thực dụng”, người Đức “có tính kỉ luật cao”, người Nhật “cần cù” nhưng cũng hơi “kì quặc”. Đặc trưng người Việt Nam thế nào trong con mắt người nước ngoài?

Tùy vào từng nơi, ấn tượng về người Việt Nam khá đa dạng, từ chăm chỉ, cần cù, lạc quan (vì luôn cười, ngay cả khi nói không) cho đến … trùm buôn cỏ (trồng cây thuốc phiện), mê bài bạc (một vài tay chơi bài nổi tiếng nhất thế giới là người Việt), hay thói quen … ăn thịt chó, thô lỗ, bất lịch sự.

Thú vị nhất là hình ảnh phụ nữ Việt trong mắt đàn ông nước ngoài lại rất trái ngược: hoặc rất chịu nghe lời, chăm sóc gia đình, hoặc là những bà vợ “sư tử cái”, quyết định các chuyện lớn trong gia đình một cách rất ổn thỏa.

Đáng tiếc là những thói xấu của người Việt có vẻ phổ biến trong mắt nước ngoài hơn là đức tính tốt đẹp. Tất nhiên, những “đặc trưng dân tộc” này thường là những định kiến, thậm chí mang tính phân biệt chủng tộc. Trong bất cứ dân tộc nào cũng có người này, người kia, và khá nguy hiểm khi khái quát hóa một đặc trưng nào đó cho cả dân tộc.

Ví dụ như phần lớn kẻ khủng bố là người Arab, thì không có nghĩa là phần lớn người Arab là … khủng bố. Vì thế cần tránh nhầm lẫn giữa bản sắc dân tộc với những đặc trưng dân tộc kiểu stereotype như thế này. Do nó được xây dựng trên những quan sát chủ quan, cá nhân, nên các định kiến này thường không chính xác, dễ gây tranh cãi.

Ở Việt Nam, nhiều người rất hay quy một vài tính xấu thường quan sát thấy ở một số người Việt thành đặc trưng, bản sắc Việt Nam như không biết tuân thủ luật giao thông, thói quen làm ăn chụp giật.

Ngược lại, tôi cũng tự hỏi những đức tính mà nhiều nhà nghiên cứu cho là bản sắc con người Việt Nam như đoàn kết tương thân tương ái, chăm chỉ, cần cù liệu có chính xác hay không, khi mỗi ngày chứng kiến trên các báo, đài các vụ hôi của, phá hoại tài sản người khác, hay … số lượng cực lớn công nhân viên chức nhà nước mỗi ngày đến chỗ làm chỉ để uống nước chè và cuối tháng lĩnh lương, hay khi biết rằng Việt Nam chỉ cạnh tranh được ở lao động rẻ, chứ chưa phải là lao động chất lượng cao.

Hơn nữa, nhiều tính cách, giá trị được coi là “đặc trưng” cho người Việt trên thực tế nó hoàn toàn không … đặc trưng Việt tí nào, vì ta có thể tìm thấy ở khá nhiều dân tộc khác những tính cách, giá trị tương tự, thậm chí còn thể hiện rõ ràng hơn.

Nếu quan sát kĩ, ta sẽ nhận thấy rằng tất cả những thói xấu nói trên của người Việt dường như nó không bắt nguồn từ văn hóa truyền thống lâu đời của người Việt, mà bắt nguồn từ sự lỏng lẻo của pháp luật, sự thiếu hiệu quả của giáo dục.

Ngoài những quan sát trên, cá nhân tôi cho là chỉ có tính cách “coi trọng gia đình” có thể coi là một đặc trưng khá rõ rệt trong tính cách người Việt, so với nhiều dân tộc khác. Người Việt đặc biệt coi trọng giá trị gia đình, sự quan tâm chăm sóc hỗ trợ giữa các thành viên gia đình. Đây là một tính cách bắt nguồn từ văn hóa truyền thống Việt Nam, và vì thế luôn trường tồn.

Quay trở lại câu hỏi của chị bạn tôi, tôi cho là giữ bản sắc Việt Nam thể hiện nhiều nhất, và chính xác nhất ở việc gìn giữ các đặc trưng văn hóa Việt Nam. Một gia đình người Việt ở nước ngoài vẫn giữ bản sắc Việt Nam có nghĩa là vẫn giữ thói quen ẩm thực Việt Nam, theo các phong tục tập quán Việt Nam như nấu cỗ cúng tất niên, thả cá ngày ông Táo lên giời, thắp hương bàn thờ ông bà ngày rằm, ngày lễ, đi chúc tết gia đình, bạn bè những ngày tết, vẫn mặc trang phục truyền thống vào các dịp đặc biệt, và quan trọng nhất là vẫn giữ tiếng nói Việt trong gia đình v.v.

Những đức tính nhiều người coi là bản sắc con người Việt Nam đóng vai trò ít quan trọng hơn trong việc đánh giá người Việt sống ở nước ngoài “có giữ bản sắc” hay không, một mặt vì khái niệm này rất mù mờ, mặt khác vì rất khó để khẳng định nó thực sự đặc trưng cho người Việt đến mức được coi là bản sắc.

Có nên gìn giữ bản sắc Việt nam hay không? Tôi, một phụ nữ Việt Nam định cư ở nước ngoài với một ông chồng không cùng dòng máu, thấy nên lắm chứ. Không cần nói to tát gì, giữ bản sắc văn hóa Việt Nam để có thể tự hào về bản sắc cá nhân – là người Việt với những đặc điểm văn hóa Việt Nam thú vị và đặc sắc, có thể chia sẻ một cách tự hào với bạn bè nước ngoài.

Tôi nhớ hoài một lần đọc bài phỏng vấn nhà văn, nhà báo Doan Bui, người từng được giải thưởng báo chí của Pháp. Bà nói trong quyển “Sự im lặng của cha tôi” (nhà xuất bản L’iconoclaste, 253 trang) rằng vì bản thân – một cô bé nhập cư – cố gắng “hòa nhập” vào nước Pháp, bà kết cục thấy mình bị “hòa tan”.

Cố gắng để trở thành người Pháp, còn “Pháp hơn cả người Pháp”, rốt cục bà đã cắt đứt mối liên hệ với di sản văn hóa Việt Nam, với tiếng Việt, và với văn hóa Việt nói chung. Chính vì thế, bà thú nhận rằng luôn cảm thấy mình là kẻ “mạo danh”, kẻ “đóng kịch”, không biết vị trí đúng của mình là ở đâu.

Bản sắc dân tộc luôn là một yếu tố tích cực, vì thế đừng đánh mất nó.

Theo Thiên Kim – Báo Thanh Niên